Kayna Sabun ve Pekmez Müzesi
Eski bir sabunhane olan yapı, Türktepe/Kürttepe mahallesi olarak da bilinen Karahacı sokak üzerindedir. Tarihi kayıtlarda hanın ismine rastlanmamış ve hana dair bir kitabe bulunamamıştır, bu sebeple kim tarafından ve ne zaman yapıldığı bilinmemektedir. Ancak 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarında yapıldığı tahmin edilmektedir.
Sabunhane, son sahipleri olan Pekmezci Ailesi tarafından mercimek, sabun ve pekmez üretiminde kullanılmış ve Müze haline getirilmesi için Gaziantep Büyükşehir Belediyesine hibe edilmiştir. Büyükşehir Belediyesi tarafından oluşturulan “Sabun Hanı Projesi, Tarihi Kentler Birliği” tarafından 2020 yılında 19’uncusu düzenlenen “Tarihi Kültürel Mirası Koruma Proje ve Uygulamalarını Özendirme Yarışmasında”, uygulama ödülü almış, 2021 yılında KUDEB tarafından restore edilmeye başlanmış, 2023 yılının sonlarında restorasyonu tamamlanmıştır.
Sabunhane çift avlulu, çift katlıdır. Alt kat imalat yeri, üst kat ise sergi ve kurutma alanıdır. Masmana da denilen sabunhanenin eski kiracılarından Ömer Özbirecikli’den alınan bilgilere göre hanın dört kapısının olduğu ancak çökmeler yaşandığı bilinmektedir. Üst katta bir kabaltı (karşılıklı iki evi bağlayan ve altından yol geçen yapı) altından geçilerek hana ulaşılmaktadır.
Ön avlu içerisinde yer alan el oyması mağarada zeytinyağı kuyuları, livas ve gömülü pithoslar/tahlar yer almaktadır. Genel olarak mağara kireçtaşından oluşmaktadır.
İkinci avlunun içerisindeki taş değirmen zeytinin çekildiği alandır, sağ ve sol kısımlarında zeytinyağı dinlenme havuzları bulunur. Avlunun bir diğer bölümünde ise taş ve demirden olmak üzere 2 türlü sabun kazanı ve altlarında taş olacaklar yer almaktadır. Aynı avluda pekmez üretimi yapılması için kullanılan pekmez kazanı ve aletleri bulunmaktadır.
Sabunhanenin ikinci katı, sabun döküm alanıdır. Sabunun kaynama ve dinlenme sürecinden sonra, ince işçiliğe giren kısmı başlamaktadır. Döküm, taraklama, raspalama ve markaslama işlemlerinin ardından sabun kulelerine geçiş sağlanmaktadır. Tenanir olarak adlandırılan bu sabun kuleleri sabunun içindeki nemin gitmesi için kubbe şeklinde dizilen ve en az 6 ay bekletilen yapıdır.
Sabun döküm alanının peşi sıra pekmez türlerinin ve tarihinin anlatıldığı bölüm yer alır. Bu sayede hem pekmezi yapılan bitkiler görülmüş hem de çıkarılan yan ürünler sergilenmiş olmaktadır.
Sonuç olarak her ikisinin de kaynama işleminden geçtiği sabun ve pekmez ürünleri bu coğrafyanın önemli değerlerindendir. Kayna Sabun ve Pekmez Müzesi her iki geleneği de devam ettirme misyonuyla halka hizmet vermektedir.